Toeval regeert baanbrekend onderzoek
Hans Clevers deed onderzoek naar de principes achter de celdeling, ontdekte zo hoe darmkanker ontstond en kwam er vervolgens achter dat een afgewezen middel tegen Alzheimer weleens hét medicijn tegen kanker zou kunnen zijn.
Het Hubrechtlaboratorium is een laboratorium als uit een jongensboek. In dit gebouw, achteraf op de Uithof gelegen, doen wetenschappers ontdekkingen die de wereld schokken. De bescheiden werkkamer van Hans Clevers, samen met Ronald Plasterk directeur van het laboratorium, hangt vol met prijzen, van hoog (Louis Jeantet 2004) tot bizar (Een Legion d' Honneur en een Eredoctoraat aan de Southeast University in China). Eigenlijk ontbreekt er nog maar één: de Nobelprijs. De kans dat Clevers die ooit krijgt is best groot. Clevers zelf vindt die verwachting vooralsnog overdreven: ,,Wij zijn heel terughoudend over iets wat we gezien hebben, omdat we weten dat wat we daarover gaan zeggen ook maar een interpretatie is. Ik zal niet direct gaan zeggen dat wat wij gevonden hebben de oplossing voor kanker is. Dat gaat veel te ver.”
En wat is het dan wel, dat eventuele middel tegen kanker? Een toevallige ontdekking. Clevers: ,,Het begon ermee dat wij ons hier al in de tachtiger jaren gingen afvragen waarom een mens zijn leven lang in het beenmerg bloedcellen aanmaakt in precies de juiste hoeveelheid. Dat is eerder een filosofische vraag dan een puur medisch wetenschappelijke. In de darmen gebeurt hetzelfde. Die vernieuwen zich iedere twee dagen, en dat gaat altijd goed, tot het fout gaat, en dan heb je ongebreidelde celdeling en dus kanker.”
{mospagebreak}De basale filosofische vraag leidde tot de ontdekking van een gen dat dit proces in goede banen leidt. Maar hoe? Daar kwamen de onderzoekers in Utrecht zeker zes jaar lang niet achter. Tot ze onderzoek zagen uit een heel ander vakgebied. Een vraagstuk over spontane zelfmoord van cellen bleef onopgelost, tot er het mysterieuze gen van Utrecht bij werd gehaald. Die ontdekking alleen al zou een prijs waard zijn, maar de meest tastbare ontdekking kwam weer daarna.
Een medicijn tegen Alzheimer, een ziekte waarnaar veel onderzoek wordt gedaan, bleek hele nare bijwerkingen in de darmen te hebben: de celdeling werd gestopt. En laat dat nou precies zijn wat je nodig hebt tegen darmkanker. Clevers: ,,Die huidige middelen kunnen eigenlijk niet aan Alzheimerpatienten gegeven worden, vanwege die bijwerkingen. Simpel gezegd: als je jeuk wilt behandelen of een verkoudheid, dan moet je niet een op de tien patiënten willen verliezen aan de bijwerkingen. Maar bij een kankerpatient is het anders. Deze aanpak blijkt in alle opzichten te helpen, maar dat kan ook uitsluitend omdat je het maar een beperkte tijd toepast, tot de tumor verdwenen is. Gedurende die tijd stop je een eventueel Alzheimerproces overigens ook, dus dat is meegenomen.”
{mospagebreak}Zulke 'toevallige' ontdekkingen zijn overigens bijna aan de orde van de dag in het Hubrecht-laboratorium. Dat ligt aan de onconventionele werkwijze: ,,Je moet kunnen werken op een manier die gaat van grote halen, snel thuis. Drie van de vier keer leidt een onderzoek tot niets, maar als het de vierde keer wel tot iets leidt moet je meteen alle neuzen honderdtachtig graden de andere kant op kunnen zetten. Lang niet alle wetenschappers houden daarvan. Die werken vaak op een klein gebiedje waar ze alles van weten, en dan is het lastig om daar buiten te treden. Bij ons is het: wij doen maar wat, en proberen daarna te ontdekken hoe het zit. Wij zijn ontdekkingsreizigers in een Terra Incognita. Wij lopen door de rimboe op zoek naar de bronnen van de Nijl, terwijl er nog geen satellietfoto's zijn. Je kunt zomaar de verkeerde kant uitlopen. We kunnen enorme missers maken, en daar zijn mensen bang voor.”