Smekelingen – Veenfabriek


Paul Koek zoekt nieuwe vormen in een oude tragedie

'Een open wond is uiteindelijk niet interessant'

De Smekelingen is de eerste grote productie van De Veenfabriek, een nieuw gezelschap van Paul Koek. Eerder leidde hij samen met Johan Simons Toneelgroep Hollandia, dat vooral beroemd werd vanwege de grote projecten op bizarre locaties.

Leiden (GPD)_Paul Koek leeft nog, en hoe. De andere helft van het artistieke duo achter Theatergroep Hollandia was na zijn vertrek bij ZTHollandia even verdwenen. Anders dan Johan Simons, die na het einde van Hollandia theater ging maken in München, Zürich, Berlijn en Gent, werkte Paul Koek in stilte aan een nieuw gezelschap. Nu presenteert hij De Veenfabriek, een nieuw muziektheaterensemble dat vanuit Leiden de wereld zal veroveren. Alhoewel: de hele wereld? Paul Koek zoekt het liever dichter bij huis: ,,Johan Simons en ik stonden op een gegeven moment echt tegenover elkaar. Terwijl Johan het gevoel had dat hij Europa in moest, en met de Duitsers moest gaan werken, had ik daar helemaal niets mee. Ik vond dat ik juist in Nederland moest blijven, bij de studenten, bij de jonge gasten om iets nieuws op te zetten. Er werd tegen mij gezegd: je kan het nog één keer. Dat laat ik mij geen twee keer zeggen.”

De Veenfabriek is een oude droom van Paul Koek. Ouder zelfs dan hij zelf dacht: ,,Ik kwam bij het opruimen van mijn kantoor een notitieboekje tegen dat ik nog tijdens mijn jaren op het conservatorium bij me had. Daarin stond precies het plan dat ik nu aan het uitwerken was. Het is dus echt iets wat ik al heel erg lang wil. Het gekke is, dat je toch terugkomt, blijkbaar, op een drang die je altijd met je meedraagt. De mix van wetenschap, ambacht en kunst die ik nu probeer te maken zat er toen al in, toen ik als student mijn kritiek op het conservatorium onder woorden bracht.”

{mospagebreak}Muziektheater is het 'ding' van Paul Koek. In De Veenfabriek is dus een grote rol weggelegd voor muzikanten. Daarmee haalt Koek ook een nieuwe generatie binnen, in de vorm van de harde kern van Kopna Kopna, het onlangs opgeheven 'knutselfunk'-bandje waar ook Paul Koeks zoon Bo deel van uit maakt. Zij willen ook echt iets nieuws gaan maken, en noemen dat 'Rock 'n' Roll-theater'. Volgens zanger Rik Elstgeest betekent dat niet dat er altijd gejived moet worden: ,,Het gaat eerder over een soort gevoel. Het gevoel dat we hadden met Kopna Kopna, dat je in een bandje speelt. Je zit in een busje, je komt aan bij een tent ergens, daar zitten allemaal jongens en meisjes. Die staan te dansen en te drinken. Dat is een hele andere energie dan in een theaterzaal. Niet beter of slechter, maar duidelijk anders.”

Maar hoe doe je dat met een Griekse tragedie? De Smekelingen is het grote project waarmee De Veenfabriek de wereld in trekt, en zelfs in het klassieke Griekse theater van Epidavros te zien zal zijn. Het verhaal over de vrouwen van Argos die in Athene om hulp komen vragen om de lijken van hun voor de poorten van Thebe gesneuvelde mannen op te kunnen halen, is niet vaak gespeeld. Rik: ,,Bij het werken aan Smekelingen kijken we waar de ruimte is voor onze eigen dingen. We praten dus veel, en proberen veel uit. Als wij zeggen: we willen er een popconcert van maken, dan levert dat gesprekken op: zij hebben dat allemaal nog nooit gedaan.”

Voor Paul Koek is het een spannend project: ,,De Smekelingen is zonder meer te vergelijken met de grote producties die ik bij Hollandia maakte: De val van de Goden, De Perzen, alle Griekse tragedies die ik daar gedaan heb. Ik ga daarmee verder. Ik heb alleen nu de kans om echt te doen waar we in het verleden wel eens over dachten, maar wat we nooit voor elkaar kregen. Nu hebben we echt de tijd genomen om de wetenschap te betrekken bij dit stuk.”

{mospagebreak}De wetenschap wordt in De Veenfabriek ingelijfd in de vorm van 'Veenproeven'. Dat zijn een soort open dagen, waarop stukken uit de voorstelling worden getoond, en wetenschappers van verschillend pluimage hun visie op thema's uit de voorstelling geven. Het gedachtengoed dat De Veenfabriek met De Smekelingen wil uitdragen, wordt zo 'live' ontwikkeld. ,,In De Smekelingen worden grote vragen gesteld bij democratische structuren, er worden grote vragen gesteld bij vredesmissies, er worden grote vragen gesteld bij het politieke spel: beslissingen die eerst heel integer lijken te zijn genomen, blijken ineens toch uitsluitend over politiek of persoonlijk gewin te gaan.”

En dan heb je nog het koor, de titelrol van het stuk: De Smekelingen zelf, de moeders en de zonen van de gesneuvelden. Zij wachten drie uur lang op het toneel op de terugkeer van de lijken van hun gestorven vader of zoon. Die kennen we eigenlijk alleen van de televisie, uit de vluchtelingenkampen, of van de beelden uit Srebrenica.

Tijdens de Veenproeven was er ook een lezing van professor Selma Leydesdorf. Deze Amsterdamse hoogleraar 'Oral History' (mondelinge overlevering) vertelde over het onderzoek dat zij doet naar de verhalen van de vrouwen van Srebrenica. Zij interviewt hen over hun vermiste echtgenoten en zonen, en probeert zo het recente verleden te reconstrueren. Haar verhaal was indrukwekkend. Zo indrukwekkend dat men daarna eigenlijk even niet meer wist hoe hier theater over te maken. Paul Koek: ,,Met Selma maakten we voor het eerst een spreekster mee die helemaal op de emotie zat. Niet op de politiek, niet op de wetenschap, maar volledig op de emotie. Dan moet je uitkijken met kunst. Als je die realistische emotie in je theater wilt verwerken, dan verlies je het altijd.”

{mospagebreak},,Theater kan een spiegel zijn van de werkelijkheid, maar kan er nooit zo dicht op zitten. Er moet afstand zijn. Echt huilen kan niet. Je kunt wel proberen een vorm te vinden waarbij je het publiek aan huilen laat denken. Theater, zeker bij de Grieken, is gebaat bij vorm en muzikaliteit. Daarmee kun je bij het publiek een emotie losweken. Wanneer je zo emotioneel wordt als die spreekster werd bij haar lezing, kun je geen theater maken, en komt et uiteindelijk ook niet over. Kunst is daar niet voor. Het is voor reflectie achteraf. Het ongeluk is heel erg interessant in de tragedie, natuurlijk, maar op het moment dat je het ongeluk zelf laat zien, keert iedereen zich af. Als je er niet iets mee doet, dan zie je alleen een open wond, en die is uiteindelijk niet interessant.”

Rik Elstgeest ziet het eenvoudiger: ,,Het werkt niet als je te zwaar aangezet gaat spelen. Wij kwamen bijvoorbeeld op het idee van de popconcert benadering, omdat we ons afvroegen hoe je naar zo'n stuk drie uur lang kon kijken zonder af te haken. Dan kun je juist kiezen voor een heel zielig liedje dat je lachend brengt, maar je kunt ook iets heel breekbaars zingen.”

Volgens zijn collegamuzikant John van Oostrum kan dat niet breekbaar genoeg zijn: ,,Zo dun dat je het met een heel klein schaartje door kunt knippen.”

Blij mee? Doe me een donatie!
Become a patron at Patreon!

Wil je hulp bij het schrijven, of gewoon een keer advies over je project? Stuur me een mailtje.